Op donderdagavond 3 april organiseerde IVN afdeling Zuidwest Veluwezoom, KNNV Natuurvereniging afdeling Wageningen e.o. en Stichting Renkums Beekdal een bijeenkomst met enkele vragen.
Hoe ziet het landschap van de Renkumse en Heelsumse beekdalen eruit in de toekomst?
Veertien organisaties, verenigd in het burgerinitiatief ‘Gletsjerparadijs’, hebben hun wensen en aanbevelingen gebundeld in de gebiedsvisie ‘Stromende beken verbinden’. Het is nu aan de overheid om die wensen af te wegen tegen andere belangen, die zich vaak luidkeels roeren in de media. Hoe kunnen we ook de beken een stem geven in de besluitvorming over omgevingsplannen?
Wat hebben de beken ons te zeggen?
Steeds vaker krijgt de natuur een stem in de vorm van een rechtspersoon, vertegenwoordigd door een ‘voogd’. Deze ‘stem’ kan opkomen voor haar belangen, gevraagd en ongevraagd. Door een formele ‘stem’ te geven aan onze beken kunnen zij zich vanaf het begin laten horen. Dit kan tijdens het ontwikkelen van omgevingsplannen en zich verweren tegen nieuwe aantastingen van natuur en milieu. Op deze manier kunnen zij zich duurzaam herstellen en kunnen wij blijven genieten van de natuur in de beekdalen.
Het stroomgebied van de beken is grotendeels beschermd door de Natura 2000 status, maar de bedreigingen komen ook en vooral van buiten. Denk aan stikstofdepositie, onttrekking van grondwater en verlies van ecologische verbindingen met andere natuurgebieden. Wat moet er gebeuren en wie gaat dat doen?
Programma
Wim Eikelboom gaf de IJssel een stem in de gemeente Zwolle. Kunnen wij dat ook voor de beken in de gemeente Renkum? Wim is ‘IJsselambassadeur’ en onderzoeksjournalist.
Flip Witte vertelt ons hoe het nu staat met het watersysteem van de Veluwse beken. Hij is em. hoogleraar Ecohydrologie V.U.A.
Sander Turnhout toont hoe beken eruit kunnen zien als het water ook stroomt in droge jaren. Hij is ecologisch adviseur bij SoortenNL, kennisnetwerk voor wilde planten en dieren in Nederland.
Verslag (Dank aan Patricia Wagenmakers, KNNV Natuurvereniging afdeling Wageningen)
Waarom een inspiratieavond?
In 2024 heeft het Burgerinitiatief Gletsjerparadijs een advies opgesteld voor het stroomgebied van de Renkumse en Heelsumse beken. Een ruim proces van inspraak ging hieraan vooraf. Ook aan de beleidsvisies mankeert eigenlijk niets; als alle maatregelen zouden worden uitgevoerd, gaat het goed met de natuur. Toch ligt die uitvoering bepaald niet op schema. Daarom hebben we een avond georganiseerd: hoe kunnen alle mooie plannen werkelijkheid worden? Hoe zorgen we ervoor dat er voldoende water stroomt in de beken, ook in droge jaren, zodat de natuur zich kan herstellen? Hoe kunnen mensen een spreekbuis zijn voor de beken?
Introductie door Wim Eikelboom over het programma Ruimte voor de rivier 2.0
Volgens Wim Eikelboom, de moderator van de avond, begint het met betrokkenheid. Hij illustreert dat met de IJssel. Vanuit zijn liefde voor de rivier geeft hij de IJssel een letterlijke stem op inspraakavonden. En daar wordt naar geluisterd. Een natuurlijke rivier wil stromen, meanderen, sediment afzetten, langs steilranden waar oeverzwaluwen kunnen nestelen en ijsvogels. Maar door kanalisatie staan rivieren nu extreem droog waardoor niet alleen de natuur maar ook de bevaarbaarheid zwaar onder druk komt. In het nieuwe programma Ruimte voor de rivier 2.0 staan dan ook ‘nature based solutions’ centraal.
We weten niet wat de beken ‘willen’. Het is goed om ons daarvan bewust te zijn. Maar als je woorden geeft aan de genegenheid voor het Beekdal, ontstaat er een ander perspectief. Het gaat dan niet meer om een doods object maar om een wezen dat onze liefde verdient.
Over het grondwater, verdamping en grondwaterwinning, met oplossingen door Flip Witte
Tegenwoordig zit het grondwater van de Veluwe meters diep. Zo diep dat de vegetatie er niet meer bij kan. Het verlies van water door de sprengen stelt naar verhouding niets voor, minder dan een procent. De grootste verliespost is verdamping, gevolgd door grondwaterwinning. Ook zijn er helaas fouten gemaakt bij de aanleg van bouwwerken waardoor er door ondoorlaatbare lagen heen geboord wordt.
Flip Witte ziet de oplossingen in zuiniger omgaan met drinkwater door consumenten, bijvoorbeeld door gestaffelde tarieven. Dat is al praktijk in Vlaanderen, maar hier wil de overheid er nog niet aan. Beregeningsputten op zand moeten ook verboden worden. En denk vervolgens aan de productiebossen. De naaldbomen, ooit aangeplant voor de mijnbouw, trekken heel veel water weg. Terug naar de heide, of naar graanakkers. Tenslotte is daar de papierfabriek Parenco. Die gebruikt net zoveel water als heel de gemeente Ede.
Sander Turnhout over rechten van rivieren en de natuur
Een rivier die spreekt, dat is al bekend uit de zeventiende eeuw, waarin de Vecht zich laat horen in het bekende toneelstuk Gysbreght van Aemstel. Dus hoewel wij rechten van rivieren of de natuur nu vooral kennen van inheemse volkeren, is de stem van het water ook hier ons niet vreemd. De vraag is op welke manier we die stem kunnen laten horen om meer invloed te hebben op natuurherstel. Niet via de vele data die natuurwaarnemers invoeren, zegt Sander Turnhout. De stichting Rechten van de Natuur streeft ernaar om van de natuur een rechtspersoon te maken, met als doel de waarde van natuur vanaf het begin van elke planontwikkeling mee te nemen. Die rechtspersoon wordt dan vertegenwoordigd door een ‘voogd’ (in praktijk meestal niet één persoon maar een groep belangenbehartigers) die namens de natuur kan spreken.
In Nederland wordt op diverse plaatsen verkend hoe dat vormgegeven moet worden. De gemeente Eijsden-Margraten is daarmee het verst. Daar is een motie aangenomen waarin de natuur, rechten krijgt. Momenteel wordt in samenwerking met de WUR onderzocht hoe dat kan worden geïmplementeerd. Aan de andere kant, ‘rechten’ voor de natuur zouden overbodig zijn als iedereen de maatregelen goed uitvoerde. Dat wordt ook door Provincie Gelderland als argument gebruikt om de natuur geen stem te geven. Ook zogenaamde indicatorsoorten werken niet goed. Die hebben de neiging om te perverteren*, alsof het alleen om die soorten gaat. Wat we in feite nodig hebben is een ander perspectief. Wat als we van objecten een werkwoord maken? ‘Ik stroom’ in plaats van ‘dit is een beek’?
Wat zou de beek zelf willen?
Langs een denkbeeldige beekbedding op de grond stroomden de ideeën vrijelijk. Om maar iets te noemen: de beek wil een garantie op water, de terugkeer van de beekprik en de bosbeekjuffer, een beschermde verbinding met de rivier de Rijn, afscheid van Parenco, vogels en bloemen die terugkeren, herstel van de beekbedding, vloeivelden die in ere worden hersteld, geen MTB’ers meer door het water, mensen die ervoor zorgen dat hij kan blijven stromen, een Paradijs dat altijd paradijselijk is en niet alleen in een jaar met extreem veel neerslag, ruimte om een eigen weg te zoeken. Poëtisch kan het ook: ‘vroeger was ik een blauw lint voor plant en dier, nu ligt mijn doel in menselijk plezier’. Anders gezegd, de beek heeft meer mensen nodig met respect voor water en natuur.
Draagvlak creëren omdat iedereen houdt van het gebied
Hoe brengen we dat tot werkelijkheid, hoe kan de stem van de beken beter worden gehoord? Volgens de aanwezigen werkt dat niet via een verzoek aan de bestuurders, maar via een aanbod: wij willen er met jullie voor zorgen dat jullie je doelen halen. Wij gaan daar draagvlak voor creëren. Iedereen houdt immers van het gebied.
We kunnen na het Burgerinitiatief bijvoorbeeld een Beekdal-zoöperatie starten. Dat is een organisatie die ook de belangen van niet-menselijk leven onderdeel maakt van de besluitvorming. Of we beginnen een natuurberaad, analoog aan het klimaatberaad. Belangrijk is in deze fase om het als een experiment neer te zetten, een stap in de goede richting. Transities kosten nu eenmaal tijd. Al deze ideeën maakten veel energie los. Daarmee zijn we goed voorbereid op het vervolgoverleg met de bestuurders van Waterschap en Provincie!
De inspiratieavond ‘Een stem voor de beken’ werd op 3 april 2025 georganiseerd door Stichting Renkums Beekdal, IVN Zuidwest Veluwezoom en KNNV Natuurvereniging Wageningen e.o. en werd mede mogelijk gemaakt door subsidie van Natuur en Milieu Gelderland.
*perverteren = bederven, verdorven maken; doen ontaarden.
