De Jufferswaard is een natuurgebied van 31 hectare. Het ligt in de uiterwaard langs de Nederrijn, tussen het fabrieksterrein van papierfabriek Parenco en de Rijnbrug bij Heteren. Het is onderdeel van Natura 2000, een Europees netwerk van beschermde natuurgebieden.
Historie
De naam ‘Jufferswaard’ houdt geen verband met de ‘juffers’ van het Onze-Lieve-Vrouwen klooster. De naam bestond namelijk al ruim voor de stichting van het klooster. In 1372 werd door de hertogin Mechteld van Gelre de ‘Jonckfrouwenweert’ in leen uitgegeven. Vermoedelijk is de waard vernoemd naar de ‘jonckfrouw’ van het kasteel, voor wie de opbrengsten van de waard bestemd waren.
Door de Jufferswaard loopt de oude weg van het dorp Renkum via de Noordberg naar kasteel Doorwerth. Omstreeks 1680 werd de laan met bomen aangelegd en was in die tijd een belangrijke verbindingsweg naar kasteel Doorwerth. De laan werd ook gebruikt als kerkweg, als veerweg naar het voetveer naar Heteren, als winkelweg naar Renkum en als de weg naar de gerechtsplaats met galg op de Noordberg. Deze galg van de heerlijkheid Doorwerth was destijds goed zichtbaar op de kale kaap van de heuvel.
De naam Noordberg is een verbastering van ‘den Oortberg’, zoals deze heuvel op de oude kaarten en in geschriften staat aangegeven. De betekenis van ‘oort’ is hoek. De heuvel is overigens geen onderdeel van de stuwwal Arnhem-Doorwerth, want deze buigt ter hoogte van kasteel Doorwerth af naar het zuiden, maar hij is een hoge rand van de sandr van Wolfheze.
Toen in 1801 alle bomen werden gekapt voor de verkoop, verloor de laan zijn allure. De weg wordt nu de Fonteinallee genoemd en dreigt door meidoorns overgroeid te raken.
Heelsumse beek en de plassen
Onderaan de Noordberg kruist de Fonteinallee de Heelsumse beek. Onder de brug was een ‘vishek’ aangebracht, waarmee vis (o.a. forel) werd gevangen voor de bewoners van kasteel Doorwerth. Nog steeds wordt dit bruggetje het ‘vishek’ genoemd.
Het waterschap Vallei en Veluwe heeft, om te voldoen aan de eisen van de Kaderrichtlijn Water (KRW), de loop van de beek in de Jufferswaard in 2015 gewijzigd. De beekloop is naar het westen verlegd en mondt via een vistrap uit naast de oude Veerweg in de Nederrijn. De oude uitmonding van de beek krijgt incidenteel water uit de beek. (Sprengenbeken.nl/heelsumse-beken)
De plassen in de Jufferswaard zijn ontstaan toen de klei is afgegraven om er stenen van te bakken in de steenfabrieken in de omgeving. De plassen dreigden te verdrogen maar nu worden de plassen gevoed met water uit de beek. Sindsdien is het aantal broedvogels aanzienlijk toegenomen, waaronder de zomertaling, bergeend, de kleine plevier, het porseleinhoen, de lepelaar, de knobbelzwaan en de bekende, helaas overleden, zwarte zwaan Zorro. Zijn levensverhaal kun je lezen op de blogspot Zorro van de Jufferswaard.
Overal langs de beek en de plas zijn sporen van bevers te zien. Lambert van Gils houdt een blog bij over de beveractiviteiten in de Jufferswaard.
Pilo Schoorsteen
In de Jufferswaard is 45 meter hoge fabrieksschoorsteen niet te missen. Hij torent hoog uit boven de door plantengroei overwoekerde ruïne van de steenoven die in 1875 is gebouwd. Het is een bijzonder landschapselement dat steeds zeldzamer begint te worden. De schoorsteen is het laatste overblijfsel van de vier steenfabrieken die het dorp Renkum ooit kende. De steenfabriek van Ariens wordt in de volksmond “Pilo” genoemd.
Wienerberger en Zilverschoon schoorsteen
Op korte afstand aan de andere kant van de Rijn stonden tot voor kort nog twee steenfabriek-schoorstenen, namelijk die van Wienerberger in Heteren en die van de stichting BOEI bij de steenfabriek Zilverschoon in Randwijk. Helaas is de schoorsteen van Wienenberger eind 2022 afgebroken. De 2 overgebleven schoorstenen vormen een van de laatste relicten van het ooit zo algemene steenfabrieken-landschap in het Gelderse rivieren gebied. De fabriek van BOEI is in 2011 gerestaureerd en is nu een rijksmonument. Op het terrein is ook de Gelderse Smalspoor Stichting gehuisvest die rondleidingen over de geschiedenis van de baksteenindustrie verzorgt. Meer informatie op ‘Steenfabriek Randwijk: een werkend monument’.
De komst in 2015 van het Renkumse voetveer Renkum-Heteren zorgt ervoor dat toeristen dat ook kunnen beleven.
De Pilo schoorsteen in verval
De Zilverschoon schoorsteen is in goede conditie. De Pilo schoorsteen is dat niet. De staat is ronduit slecht en er bestaat een reëel risico op verval en afbrekende stenen. Alle metalen spanbanden zijn er afgevallen en het voegwerk is zwaar aangetast. Het grootste risico is misschien wel blikseminslag omdat een bliksemafleider ontbreekt. Het zou niet de eerste keer zijn dat een fabrieksschoorsteen zo roemloos aan zijn einde kwam.
Behalve landschappelijk en cultuur-historisch is de Pilo-schoorsteen ook bijzonder in verband met de slag om Arnhem in 1944 . In de eerste dagen van de luchtlandingen moest een kleine groep Engelse parachutisten het bevrijde Renkumse gebied beschermen tegen Duitse aanvallen vanuit Wageningen. Ze verschansten zich op 17 september in de steenfabriek, die met zijn dikke muren een goede bescherming bood…. tot 18 september. Hun relaas is beschreven in het in plaatselijk bekende boek “t Begon onder melkenstijd” van verzetsheld Jan Peelen. De schoorsteen draagt nog duidelijk sporen van de oorlogshandelingen, omdat bij het herstel in 1948 met Marshall gelden anders-gekleurde stenen werden gebruikt. Het is een van de laatste en meest tastbare herinneringen in Renkum aan die ellendige maar belangrijke en gedenkwaardige periode.
De Pilo schoorsteen en de ruïnes zijn ook van belang voor de natuur. Ze zijn een belangrijke slaapplaats voor verschillende soorten vleermuizen (oa baardvleermuizen), er broeden o.a nachtegalen etc.
Onderzoek van de wetenschapswinkel van de Wageningen Universiteit in opdracht van de Pilo groep laat zien dat in 2018/2019 zo’n 55.000 mensen de Jufferswaard bezoeken. Tijdens de Corona epidemie werd dat aanzienlijk meer en ook nu nog bezoeken veel Renkumers en niet Renkumers het gebied.
De Pilo Podwalk
De Pilo Podwalk is een GPS gestuurde gids bij de wandeling langs de resten van de steenoven in de Jufferswaard van Renkum. Je ziet spoorlijntjes en ruïnes, kleibulten en motorhuizen. Maar hoe werd het gebruikt, hoe zag het er vroeger uit? Er staat een grote schoorsteen, blijft dat zo? We lopen ook om de plas, waarbij we meer naar de natuur van de Jufferswaard kijken.
Jufferswaard vrijwilligersgroep
De vrijwilligersgroep Jufferswaard is in 2017 van start gegaan o.l.v. Peter van Dijk. De groep houdt zich bezig met onder andere educatie, studie, beleving en communicatie. De vrijwillgersgroep Jufferswaard hoort bij het Renkums Beekdal en bestaat uit:
- De Jufferswaard-Schoonmaakploeg o.l.v. Karel Noy die met minstens 24 mensen elke eerste zaterdag van de maand het gebied schoon maakt.
- De Jufferswaard-Natuurgroep. Speciaal opgeleide IVN gidsen verzorgen rondleidingen door de Jufferswaard.
- De Ruïnegroep (‘Pilogroep’). Deze groep is begonnen met onderzoek naar mogelijkheden om de schoorsteen opnieuw te laten voegen en de ijzeren banden terug te zetten. Als er niets gedaan wordt gaat de schoorsteen verloren. Dan moet hij in verband met onveiligheid afgebroken worden. De schoorsteen zou daarom in zijn huidige staat geconsolideerd moeten worden. Sinds 2021 is de schoorsteen op de gemeentelijke monumentenlijst komen te staan. Zo’n monumentstatus is zelfs een harde voorwaarde voor het (elders) verkrijgen van fondsen voor consolidatie. Dat is een hele uitdaging voor de Pilogroep i.s.m. SBB, want consolidatie kost geld en de schoorsteen zal waarschijnlijk geen nieuwe commerciële bestemming krijgen die de kosten kunnen dekken.
Fotoverantwoording
- De plas in de Jufferswaard. Foto: Poula Reinhoud
- Bever activiteit in de Jufferswaard. Foto: Poula Reinhoud
- Steenfabriek schoorsteen in de Jufferswaard. Foto: Karel Noy
