GESCHIEDENIS

IJstijden, landbouw, papiermolens en zelfs Koninklijke bewoning hebben het landschap van het Renkums Beekdal gevormd.

VORMING RENKUMS BEEKDAL IN HET SAALIEN

SMELTWATER VAN LANDIJS SCHUURT ONZE BEEKDALEN UIT

Het Renkums Beekdal vormt zich tijdens de voorlaatste ijstijd, het Saalien, rond 150 duizend jaar geleden. Het smeltwater van landijs schuurt de huidige Renkumse en Heelsumse beekdalen uit. Als je van beide dalen een dwarsdoorsnede maakt, zie je een asymmetrisch profiel. De noordoosthellingen zijn steiler dan de zuidwesthellingen. Dit is een gevolg van erosie tijdens de laatste ijstijd, het Weichselien, vanaf zo’n 115 tot 12 duizend jaar geleden. Het landschap is dan een soort toendra met een constant bevroren ondergrond. Hierdoor treedt alleen op warme hellingen plantengroei op. Op koele hellingen, zonder plantengroei, is meer erosie en daarom raken de zuidwesthellingen meer afgevlakt.

HET RENKUMS BEEKDAL ROND 1570

Al enkele duizenden jaren in gebruik als woon- en werkplaats

Doordat in het beekdal plaatselijk water bleef staan ontstaat veengroei. De aanwezigheid van veen en stromend water maakt het gebied geschikt voor landbouw. De vele grafheuvels uit de steen- en ijzertijd langs de randen van het dal wijzen er op dat zich al vroeg mensen in het gebied vestigen. ‘Het Renkums Beekdal heeft een lange bewoningsgeschiedenis’, concludeert cultuur- en natuurhistoricus Ruud Schaafsma in de wandelgids Wandelingen rond Wageningen. ‘Het was een uitstekende woonplaats voor de mens; er was water en er waren grazige weiden voor het vee en droge plekken om te wonen.’ De beken in het dal zijn merendeels door mensen gegraven. Schaafsma: ‘Oorspronkelijk kronkelde er op de laagste plek in het erosiedal een bronbeek.’

Een voorbeeld van een grafheuvel zoals we die in het landschap van Renkum op veel plaatsen tegen kunnen komen. In totaal zijn er twintig beschreven. Veel daarvan hebben de status van Rijksmonument.

Beken, weiland en slotgrachten geven vorm aan het Beekdal.

KASTEEL GRUNSFOORT

De loop van de beek is waarschijnlijk in de veertiende eeuw al verlegd om de slotgrachten van kasteel Grunsfoort van water te voorzien. Dit kasteel is vanwege de ligging in het moerassige dal enkele eeuwen van groot strategisch belang voor het hertogdom Gelre.

Het water in de beken is zeer helder: het viel als regen op de bossen en heiden van de Veluwe en het wordt daarna door de dikke zandpakketten van dit grootste waterreservoir van Nederland gefilterd.

WATERMOLENS & PAPIERINDUSTRIE

Vanaf de zestiende eeuw ontstaan sprengbeken: door mensenhand verlegde of gegraven beken die grondwater uit hoger liggende delen aan het oppervlak brengen en wegleiden. ‘Deze sprengbeken aan de randen van het Veluwemassief zijn uniek voor Europa en in het Renkums Beekdal heel beeldbepalend’, meent Schaafsma. De beken leveren waterkracht voor graan-, olie- en papiermolens en zo wordt het beekdal ook een industriegebied. Fabriek ‘Van Gelder Papier’ produceert tot 1987 papier op bedrijventerrein Beukenlaan. Van de acht oorspronkelijke watermolens in het gebied resteert alleen nog een ruïne bij Quadenoord.

LANDGOEDEREN

Vanaf de Middeleeuwen ligt rond de huidige boerderijen Everwijnsgoed en De Beken een buurtschap van zo’n negen boerderijen. In het dal bevinden zich wei- en hooilanden, terwijl het omringende gebied vooral uit heide bestaat waarop de boeren hun schapen laten grazen. Na de opkomst van de kunstmest is schapenmest niet meer nodig en verandert het omringende landschap door afnemende begrazing in bos: deels door aanplant van vooral naaldbomen, maar ook door natuurlijke aanwas van bijvoorbeeld eiken, berken en beuken.

Vanaf 1600 komen steeds meer gronden in het gebied in eigendom van rijke burgers die met buitenhuizen en landgoederen als Oranje Nassau’s Oord, De Keijenberg, Oostereng en Quadenoord hun eigen stempel op het landschap drukken.

Van 1883 tot 1890 was Oranje Nassau’s Oord een zomerpaleis van koning Willem III en koningin Emma, die er enkele zomers doorbrachten en het gebied een koninklijk tintje geven. Ook zij leveren een bijdrage aan het landschap van het beekdal, zoals het nu is.

Industrie maakt plaats voor natuur in het Renkums Beekdal

Tientallen jaren rook het er vooral naar rubber. Lange tijd bepaalden Vredestein en achttien andere bedrijven het beeld. Het industrieterrein Beukenlaan in Renkum heeft een metamorfose ondergaan. In het Renkums Beekdal maakte industrie plaats voor natuur: het bedrijventerrein werd omgetoverd tot een natuurlijk beekdal met hoogteverschillen, beken en natte graslanden.
Het industrieterrein Beukenlaan blokkeerde lange tijd het dal van de Renkumse Beek over de gehele breedte. Daardoor werden vogels, reptielen en insecten bedreigd in hun voortbestaan.

De omvorming naar een natuurlijk beekdallandschap vergroot het leefgebied en brengt dieren uit beide gebieden met elkaar in aanraking. Het gaat hier om een uniek project. Nooit eerder maakte in ons land industrie op deze schaal plaats voor natuurontwikkeling.

Met het afronden van het Renkums Beekdal is een belangrijke schakel gerealiseerd in de Renkumse Poort, een van de grote ecologische verbindingszones die de hoge, droge Veluwe verbindt met de lage, natte en voedselrijke uiterwaarden van de Rijn. Drie ecoducten waaronder het nabijgelegen J.P. Thijsse, enkele ecopassages en natuurontwikkeling op enkele locaties maken de verbinding compleet.

Eerbetoon aan de papierindustrie

De herinrichting van het Renkums Beekdal bevat ook een ‘eerbetoon’ aan de papierindustrie, waar het zoals overal in Renkum in het Beekdal ooit allemaal mee begon.

Enkele elementen die herinneren aan de papierindustrie (zoals Van Gelder) zijn behouden, een nieuw kunstwerk werd gerealiseerd en het neemt een prominente plaats in.

Het project Renkums Beekdal startte op initiatief van de provincie Gelderland in 2003 met de ondertekening van een samenwerkingsconvenant door de toenmalige ministeries van LNV en VROM, de provincie en de gemeente Renkum. Verder werkten mee de Dienst Landelijk Gebied, Staatsbosbeheer, het bedrijfsleven en het waterschap Vallei en Veluwe.